Ҳар бир мамлакатнинг демократик давлат нуфузи кўп жиҳатдан унда амал қилаётган сайлов тизимининг очиқлиги ва адолатлигига боғлиқдир. Зеро, сайлов ҳуқуқий давлатнинг ажралмас белгиси бўлиб, унга халқ хоҳиш-иродасининг эркин ифодаланиши, фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок этишининг  асосий шакли сифатида баҳо берилади.

Мамлакатимизда сўнгги йилларда ўтказилган сайловлар таҳлилидан маълумки, юртимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларнинг муваффақиятли натижалари туфайли сайловлар жараёнини кузатиш ва ёритишга миллий резидентларимиздан ташқари, халқаро ва хорижий эксперт доираларининг қизиқиши тобора ортиб бормоқда.

2024 йил 27 октябрь куни “Менинг танловим – обод Ватаним!” шиори остида ўтган миллий парламентимиз ва маҳаллий кенгашларга бўлиб ўтган сайловларда маҳаллий ва хорижий оммавий ахборот воситаларининг жами 1068 нафар вакили аккредитациядан ўтказилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси парламент сайловида жами 851 нафар хорижий (халқаро) кузатувчи, жумладан ўн учта нуфузли халқаро ташкилотлардан, хусусан Европада Хавфсизлик Ҳамкорлик Ташкилотнинг Парламент Ассамблеяси ва Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти, Туркий Давлатлар Ташкилоти, Туркий Давлатлар Парламент Ассамблеяси, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ва МДҲ Парламентлараро Ассамблеяси, Ислом Ҳамкорлик Ташкилоти ҳамда бошқа халқаро тузилмалардан жами 560 нафар, хорижий давлатлар 24 та сайлов органларидан 46 нафар, дунёнинг 43 та давлатидан 245 нафар хорижий (халқаро) кузатувчи аккредитациядан ўтказилди.

Сиёсий партиялардан 55 минг нафар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан 10 минг нафардан ортиқ кузатувчи сайловни кузатиб борди.

Соҳа экспертлари сайловларни ташкил этиш ва ўтказиш жараёнида ошкораликнинг қай даражада таъминланганини унда кузатувчиларнинг, оммавий ахборот воситаларининг, сиёсий партия вакилларининг, шунингдек фуқаролик жамияти институтларининг сайловларни кузатиб боришда етарлича ваколатлари мавжудлигига қараб хулосалар қиладилар. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодекси ва Марказий сайлов комиссиясининг тегишли қарорлари билан ҳар бир иштирокчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тўкис тартибга солинганлиги ошкораликни таъминлашнинг ҳуқуқий кафолати бўлиб хизмат қилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 8-моддасига мувофиқ, сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишни сайлов комиссиялари очиқ ва ошкора амалга оширади. Ушбу норма билан очиқлик ва ошкораликни таъминлашнинг бир неча омиллари белгиланган. 

Биринчидан, сайловчи учун муҳим бўлган маълумотларни, хусусан  сайлов комиссиялари ўз иши тўғрисида, сайлов округлари, участкалари тузилганлиги ҳақида, сайлов комиссияларининг таркиби, уларнинг жойлашган ери ва иш вақти тўғрисида хабардор этади. Сайловчилар рўйхати, сайловда иштирок этаётган сиёсий партияларнинг рўйхати билан таништиради. Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий кенгашлар депутатлигига номзодлар тўғрисидаги, шунингдек овоз бериш ва сайлов якунлари ҳақидаги маълумотларни маълум қилиши улар фаолияти ошкоралигининг муҳим кўрсаткичи ҳисобланади.

Сайлов комиссияларининг мажлислари очиқ ўтказилади. Сайлов комиссияларининг қарорлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади ёки қонунчиликда белгиланган тартибда ҳаммага маълум қилинади.

Иккинчидан, сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир барча тадбирларда, шунингдек сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозларни санаб чиқишда сиёсий партиялардан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан кузатувчилар, оммавий ахборот воситалари вакиллари, бошқа давлатлардан, халқаро ташкилотлардан кузатувчилар иштирок этиш ҳуқуқи белгиланган.

Учинчидан, очиқлик ва ошкоралик принципини амалга оширишда оммавий ахборот воситаларининг ҳам ўрни белгиланган бўлиб, улар сайловга тайёргарликнинг бориши ва сайлов қандай ўтаётганлигини ёритиб борадилар.

Ҳуқуқий тартибга солишнинг мазкур механизми сайлов жараёнининг барча иштирокчилари учун ўз сиёсий ҳуқуқларини самарали амалга оширишларида қулай имконият яратиб беради. 

Шунингдек, сайлов куни Марказий сайлов комиссиясининг Матбуот марказидаги экранда ҳамда Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг “Ўзбекистон 24” ва бошқа телеканалларда овоз бериш жараёнини бевосита кузатиш имконияти яратилгани мамлакатимизда тобора кенг кўлам касб этаётган очиқлик сиёсатининг юксак самараларидандир.

Буларнинг барчаси Янги Ўзбекистонда ўтказилган барча сайловларда “Бир сайловчи — бир овоз” халқаро сайлов тамойилига қатъий амал қилиш имкониятини янада кенгайтириш, фуқароларимиз ўзларининг Конституциявий ҳуқуқларидан фойдаланиб, сайловларда эмин-эркин овоз беришларига хизмат қилмоқда.

Халқаро кузатувчилар томонидан таъкидланганидек, ўтган сайловларда барча сиёсий партиялар ва номзодларга сайловолди ташвиқотини олиб боришда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда ҳажмига кўра бир хил эфир вақтини ва нашр майдонини бепул бериш йўли билан тенг шароит ва имконият таъминланди. Сайлов қонунчилиги билан ўрнатилган тартиб ва талабларнинг бирорта сиёсий партия ёки номзод томонидан бузилиш ҳолатлари кузатилмагани мамлакатимизда сайлов маданияти юксалиб бораётганидан далолатдир. 

Мамлакатимизда яратилган бундай кенг имкониятлар ва шароитлар сиёсий партиялар ва уларнинг номзодлари ўртасидаги ўзаро рақобат ва курашини қизитиши табиий. Сайловчилар билан учрашувлару теледебатларда, оммавий ахборот воситаларидаги чиқишларда, ижтимоий тармоқларда, сиёсий партияларнинг нашрлари ва  веб-сайтларида, шунингдек, интернет-нашрларда буни яққол кўриш мумкин эди. Бундай тадбирлар миллионлаб  сайловчиларни қамраб олгани янада муҳимдир.

Одамлардаги бу қизиқишнинг, фаолликнинг сабаби, аввало, мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик ўзгаришларда, муқаррарлик касб этиб бораётган эркинлик, очиқлик ва ошкораликдадир. Халқимизнинг Ватанимиз келажагига юксак умид ва қатъий ишончида, эл-юрт тақдирига дахлдорлик туйғуси юксалиб бораётганида кўринади.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва маҳаллий кенгашлар депутатлари сайловида очиқлик ва ошкораликни таъминлаш, шунингдек сайлов кампаниясини оммавий ахборот воситаларида тезкор ёритиб бориш, сайлов жараёни барча иштирокчиларига, кенг жамоатчиликка, миллий ва хорижий оммавий ахборот воситалари вакилларига тезкор, холис ва тўлиқ ахборот бериш учун зарур шароит яратиш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2024 йил 26 июлдаги қарори билан Марказий сайлов комиссиясининг Матбуот маркази фаолияти ташкил этилди.

Қорақалпоғистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳудудий сайлов комиссиялари ҳузурида Матбуот марказининг ҳудудий бўлинмалари сифатида ҳудудий матбуот марказлари ташкил этилди ва уларга умумий раҳбарлик қилиш ҳамда уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш Матбуот маркази томонидан амалга оширилиши белгиланди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг Матбуот маркази тўғрисидаги низомда қайд этилганидек, мазкур марказ сайлов кампаниясини ёритишда шаффофликни, қонунийликни таъминлашга хизмат қилди. Мазкур Низом билан  Матбуот марказининг мақоми, фаолиятининг принциплари, ташкилий-ҳуқуқий асослари, вазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланди.

Матбуот маркази, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва маҳаллий кенгашлар депутатлари сайлови жараёнини оммавий ахборот воситаларида кенг ёритишга эътибор қаратди, сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш билан боғлиқ брифинглар, матбуот анжуманларини тайёрлаш ва ўтказиш, журналистларга ва жамоатчиликка сайловга оид масалалар бўйича тезкор ахборот бериб борди ва маълумотларни етказиб борди.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва маҳаллий кенгашлар депутатлари сайловига оид ахборот материалларини сайловчиларга, сиёсий партияларга, номзодларга, кузатувчиларга ва кенг жамоатчиликка етказиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг расмий веб-сайти, мобиль иловалари, ижтимоий тармоқлардаги саҳифалари ва бошқа манбаларида юритилишини таъминлаб борди.

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2019 йил 5 октябрдаги қарори билан тасдиқланган Сайлов кампанияси даврида оммавий ахборот воситалари вакилларини аккредитациядан ўтказиш тартиби тўғрисидаги низом асосида Ўзбекистон Республикасининг оммавий ахборот воситалари сайловга тайёргарликнинг бориши ва у қандай ўтаётганлигини ёритиб бордилар.

Сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга доир барча тадбирларда қатнашиш учун оммавий ахборот воситалари вакиллари аккредитациядан ўтказилади. Аккредитациядан ўтиш билан боғлиқ муносабатлар E-saylov ахборот тизими орқали амалга оширилади. Бу оммавий ахборот воситалари вакилларининг ортиқча оворагарчиликсиз, қисқа муддатда аккредитациядан ўтиб, тегишли гувоҳнома олиши ва  сайлов кампаниясини фаол ёритиб боришига қулайлик яратди.

Илк маротаба аралаш сайлови тизими асосида, партиялараро қизғин рақобат муҳитида шаклланиши кутилаётган парламент сайловига халқаро ҳамжамият томонидан катта қизиқиш билдирилаётир. Буни турли хорижий мамлакатларда давра суҳбатлари, брифинглар ўтказилаётгани хорижий оммавий ахборот воситаларида ҳам мазкур масалага алоҳида эътибор қаратилаётгани мамлакатимизда ўтказилаётган муҳим сиёсий жараённинг транспарентлигидан яққол далолатдир.

Сайлов тўғрисидаги қонунчилигимизнинг ривожланиш тенденциясини кузатиб шундай хулосага келиш мумкинки, унда сайлов ҳуқуқини эркин, тенг ва адолатли амалга оширишнинг механизмлари такомиллашгани намоён бўлади. Бу давлат ҳокимиятини демократик руҳда шакллантириш йўлидаги халқчил қарорлар қабул қилинганидан далолатдир.

Хулоса сифатида таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ўтказиладиган сайлов кампаниясининг барча тадбирлари – ҳам миллий қонунчилигимиз талабларига, ҳам умумэътироф этилган халқаро сайлов стандартларига қатъий риоя этилган ҳолда, сайлов жараёнининг барча иштирокчилари учун, халқаро ҳамжамият учун очиқ ва ошкора ўтказилиши билан сиёсий ҳаётимизда муҳим ўрин эгаллайди.

Мухтабар ҲУСАНОВА,

Марказий сайлов комиссияси аъзоси